Türkiye’de Coğrafi İşaret Kavramı Nedir?

Dr. Öğr. Üyesi Ayla ARSLANER

 

Türk Patent ve Marka Kurumu’nun (TÜRKPATENT) tanımına göre Coğrafi İşaretler (Cİ); belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle kökenin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işaretlerdir. Bir bölgenin, ekonomik ve kırsal kalkınmasında Cİ tescilinin payı büyük ve oldukça önemlidir. Özgünlük ve kalitesi ile dikkat çeken yöresel ürünler, biyoçeşitliliğin ve kültürel özvarlığın korunması ve bölgelerin sürdürülebilir kalkınması bakımından Türkiye için çok önemli bir fırsat oluşturmaktadır. Bu nedenle yöresel ürünlerden beklenen ekonomik katkının sağlanması ancak Cİ tescillerinin yapılması ile mümkün olacaktır. 

 

Bu şekilde, yöresel ürünlerin üretilmesi için gereken tüm coğrafi, mevsimsel, rakıma dayalı, mikrobiyolojik yapı, ısı-nem gibi özellikleri kayıt altına alınarak koruma sağlanabilir. Bu bağlamda son yıllarda ülkemizde Cİ konusunda artan farkındalık ve hassasiyetle birlikte, ilgili bakanlıkların stratejik planları içerisinde Cİ’lere daha geniş yer verilmektedir. Ayrıca tescil mercii ve üreticilerine proje destekleri de gün geçtikçe artmaktadır. 

 

Coğrafi işaret potansiyeli taşıyan ürünlerin (tarımsal ürünler, yemek-çorba-tatlı vb gastronomik ürünler, el sanatları, madenler vb) tescil başvuruları gerçekleştirilirken tescil aşaması ve sonrasında problemler yaşanmaması, tescilin kalitesi ve tescilleme sonunda sürdürülebilirliği, denetim mekanizmalarının işlevselliği açısından üniversitelerle ortak çalışmalar yapılması ve birlikte hareket edilmesi oldukça önemlidir. Ürünlerin gerçek üreticileri ve uzmanların koordinasyonu büyük önem arz etmektedir. 

 

Zira ürünlerin ayırt edici özelliklerinin ortaya konmasında geleneksel bilgi yanında akademik bilgi ve bilimsel araştırma verilerine ihtiyaç vardır. Denetimler esnasında göz önünde bulundurulacak ölçülebilir kriterlerin belirlenmesi ve tescilde bunlara yer verilmesi, alanda uzman akademisyenlerle çalışılmasıyla mümkün olmaktadır. Bu derlemede, ülkemizde Cİ kavramı üzerinde durulmuş, özellikle bölgelerin sosyo-ekonomik kalkınmasına ivme kazandırabilmesi için bazı önerilerde bulunulmuştur.

 

1. Giriş

 

Coğrafi işaretler (Cİ) belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri yönünden kökenin bulunduğu yöre, alan, bölge ya da ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işaretlerdir (Anonim, 2017). Bir ürünün Cİ olarak nitelendirilebilmesi için, sınırları belli bir alan ve kökeninin bulunduğu bu alandan kaynaklı karakteristik nitelikleri bulunmalıdır.

 

Coğrafi İşaretler kavramsal olarak ‘menşe’ adı ve ‘mahreç’ işareti olarak ikiye ayrılır. 

 

Menşe adı, herhangi bir ürünün belli bir coğrafya parçası içerisinde tüm niteliklerinin bu sahaya ait olduğu, doğal ve beşeri şartların doğrudan izlerini taşıyan ürünler için kullanılmaktadır (Pektaş ve ark., 2018). Erzincan Tulum Peyniri, menşe adı tescilli bir üründür ve tescilde belirtilen coğrafi sınırlar dışında üretilemez. Mahreç işareti ise yine o coğrafyadan kaynaklanmakla birlikte üretim ve işleme aşamalarından en az birinin o bölgeye ait olduğu anlamına gelmektedir (Pektaş ve ark., 2018). 

 

Antep Baklavası mahreç işaretli bir üründür, Cİ tescilli Antep Fıstığı kullanılması ve tescilde belirtilen üretim metoduna bağlı kalınması halinde Gaziantep dışındaki illerde de üretilebilmektedir. Cİ türünün doğru anlaşılması ve belirlenmesi; tescil başvurusu ve değerlendirmesi, denetleme ve kökenin geldiği alana sağlayacağı olumlu etkiler açısından oldukça önemlidir. 

 

Cİ tescilli ve geleneksel ürün adı tescilli ürünlerde amblem kullanımı ürünün tüketici tarafından tanınması, benzerlerinden ayırt edilmesi ve Coğrafi İşaret olduğunun anlaşılması bakımından oldukça önemlidir ve Şekil 1’de verilen amblemlerin 10 Ocak 2018 itibariyle tescilli coğrafi işaret ile birlikte kullanımı zorunlu hale getirilmiştir (Anonim 2017b).

 

Türkiye Nisan 1994’te imzalanan ve Cİ’yi bir fikri mülkiyet hakkı olarak tanımlayan TRIPS Anlaşması'ndan hemen sonra 1995 tarih ve 555 sayılı "Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname"yi (KHK), uygulamaya geçirmiştir. Bu KHK yerini 10 Ocak 2017 tarihinde uygulamaya konan 6769 sayılı "Sınai Mülkiyet Kanunu"na bırakmıştır (Tekelioğlu, 2019).

 

10.01.2017 tarihinde yürürlüğe giren 22.12.2016 tarihli ve 6769 Sayılı Kanunun 2. Kitabında belirtilen hükümlerle Cİ’ler için yeni bir dönem başlamıştır. Bu kanunla birlikte ülkemizde tescil merci olan Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT) bünyesinde Coğrafi İşaretler Daire Başkanlığı kurulmuştur. Ayrıca “geleneksel ürün adı” koruma altına alınmış, tescil başvurusunun üretici birlikleri tarafından yapılması düzenlemesi getirilmiş, tescil itiraz süreci kısaltılmış, başvuru sahibine yüksek mali külfet getiren ilan masrafları “bültende ilan” kararıyla önemli derecede azaltılmıştır. 

 

Kanun ayrıca tescilde revizyon yapılabilmesine imkan sağlamaktadır. Kanun amblem kullanımını zorunlu kılarak, Cİ’leri tüketici gözünde güvenilir ve denetlenebilir hale getirmeyi ve taklitleriyle mücadeleyi amaçlamaktadır. Bu durum Tarım ve Orman Bakanlığı denetçileri açısından da denetim etkinliği ve kolaylığı açısından önem taşımaktadır. Denetim süresi 10 yıldan 1 yıla düşürülerek, yeterliliği TÜRKPATENT tarafından onaylı bir denetim kurumu tarafından yapılması öngörülmüştür (Anonim, 2017).

 

2. Coğrafi İşaretin İşlevleri

 

Coğrafi İşaret kavramı yerel ekonomilerde özellikle kırsal alanların canlandırılmasında bir araç olarak kullanılabilme özelliğine sahiptir (Kan, 2008). Cİ’ler, sahte kullanım nedeniyle üreticileri hak kaybına uğramaktan korurken, asıl ürünü taklit olandan ayırdığından tüketiciyi aldatılmaktan korur. Coğrafi işaret tescili bir ürünün güvenirliğini artırdığından, bu durum pazardaki imajını olumlu etkilemektedir. Tüketiciye kaliteli ve güvenilir ürünü seçebilme, bu sayede kaliteli ve sağlıklı beslenme fırsatı sağlar (Tekelioğlu, 2019). Elbette bu, endüstriyel ürünler kadar Cİ tescilli ürünlerin de yeterli ve etkin denetimi ile mümkündür.

 

Tescilli ürünler, hammadde temini, üretim prosesi, olgunlaştırma, ambalajlama gibi işlemlerin en az biri veya tamamının gerçekleştirilmesi açısından kökeninin bulunduğu bölgeye bağlı bulunduğundan yerel işletmelerin sürdürülebilirliği, biyoçeşitliliğin korunması, kültürel mirasın nesiller arasında bozulmadan aktarılması açısından önemli bir araçtır. Bölgenin tanıtımını sağlayarak ve turizme katkıda bulunmak yöreye ve ekonomiye yönelik önemli işlevleri arasındadır. Bu açıdan ait olduğu sektörde (tarım, gıda, maden veya el sanatları) ve turizmde istihdam oluşturma potansiyeli ile kırsaldan göçün engellenmesinde de önemli bir araç olarak kullanılabilir.

 

3. Etkin Bir Coğrafi İşaret Sistemi İçin Tavsiyeler

 

Yöresel ürünlerden beklenen ekonomik katkının sağlanması ancak Cİ tescillerinin yapılması ile mümkün olacaktır. Kalkınma Bakanlığı’nın 10. Kalkınma Planında, şehirlerin taşıdıkları potansiyeller, sundukları imkânlar, ürettikleri mal ve hizmetler etrafında markalaşmasını sağlayacak şartlar oluşturulacak ve bu kapsamda coğrafi işaretler desteklenecektir, ifadesi yer almaktadır (Anonim, 2013). 11. Kalkınma Planında, kurumlar ölçeğinde bu konuda hassasiyetlerin arttığının bir göstergesi olarak Cİ’lere daha geniş bir yer ayrılmış ve aşağıdaki ifadelere yer verilmiştir:

 

414.1.

Yöresel ürünler, coğrafi işaretli tarım ürünleri ile tıbbi ve aromatik ürünlerin tanıtım, pazarlama ve markalaşmaya yönelik iyileştirmelerle ürün değeri artırılarak ticarete konu olması sağlanacaktır.

 

461.

Geleneksel, bölgesel ve yerel ürünlerimizin ulusal ve uluslararası ölçekte rekabet gücünün artırılmasına yönelik coğrafi işaret tescil ve kullanımı desteklenecektir.

 

461.1.

Coğrafi işaretler alanında yönetişim süreçleri geliştirilecek, ticaretine yönelik yeni platformlar oluşturulacak, denetim faaliyetleri etkinleştirilecektir.

 

461.2.

İhracat potansiyeli bulunan tescilli coğrafi işaretli ürünler seçilerek, bu coğrafi işaretlerin yurt dışında tescil edilmesi sağlanacak ve tanıtımı yapılacaktır.

 

461.3.

Tescil edilme potansiyeli bulunan coğrafi işaretlerin başvuru öncesi hazırlık süreçlerine ve tescil sonrası satış ve pazarlama ağının geliştirilmesine yönelik ihtiyaçlar belirlenecek; buna dayalı olarak ilgili paydaşlarla birlikte kapasite geliştirme projeleri uygulanacaktır.

 

462.

Genetik kaynaklara dayalı geleneksel bilgi ve folklordan oluşan doğal ve kültürel değerlerimizin fikri haklar sistemi ile bağlantısı güçlendirilecektir.

 

462.1.

Ülkemizin genetik kaynaklara dayalı geleneksel bilgi ve folklor ile ilgili kapasitesinin geliştirilmesi amacıyla envanter çalışması yapılacaktır.

 

Ancak, ülkemiz tarımı ve dolayısıyla ülke ekonomisi açısından Cİ’lerden beklenen faydanın sağlanabilmesi, başlangıçta toplumsal bilincin oluşmasının yanında, tescil başvuru aşamasından itibaren, üretim ve denetim aşamalarında ciddi bir değişim ve yenilenme gerektirmektedir. Bu bağlamda son yıllarda ülkemizde Coğrafi İşaretler konusunda ciddi bir farkındalık ve hassasiyet oluşmuştur. İlgili bakanlıkların stratejik planları içerisinde yer verilen Cİ tescil mercii ve üreticilerine proje destekleri de gün geçtikçe artmaktadır.

 

Teknik ve bilimsel açıdan nitelikli tescillerin hazırlanması, tescil belgelerinin değerlendirilmesi ve denetlemeden sorumlu kurum ve kuruluşlarda Cİ konusunda yetkin ve donanımlı eleman ihtiyacının karşılanması için ilgili lisans programlarının müfredatları güncellenmelidir. Bayburt Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümünde 2012 yılından itibaren lisans müfredatında Cİ’lere yer verilmesi ve İstanbul Teknik Üniversitesi Kimya Metalürji Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümünde AB Proje Koordinatörlüğü ile ortak yürütülen faaliyetlerle Cİ eğitimlerinin düzenlenmesi sınırlı sayıda örnekten bazılarıdır. 

 

Milli Eğitim Bakanlığı’nın Metro Türkiye ile yaptığı anlaşma ile 2019-2020 eğitim öğretim yılı itibarıyla mesleki ve teknik liselerde Cİ’lerin müfredata alınması bu konunun öneminin anlaşılması bakımından güzel bir örnek olmuştur. Coğrafi İşaret eğitimi, ilköğretimden itibaren, sonrasında ziraat, gıda, ekonomi, el sanatları, madencilik gibi ilgili tüm lisans programlarında müfredata alınarak yaygınlaştırılmalıdır.

 

6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu’nun kabulünden önce yayınlanmış tescillerin, tescil türü, coğrafi alan, alandan kaynaklı nitelikler, ürün proses ve kalite nitelikleri, denetleme ve amblem kullanımı vb. birçok başlıktaki eksik ve hatalar nedeniyle önemli bir kısmının yeniden düzenlenmesine ihtiyaç vardır. Yeni başvurular ilgili disiplinlerden (bitkisel ve tarımsal üretim, gıda teknolojisi, pazarlama vb) uzmanların yer aldığı komisyonlarla hazırlanmalıdır.

 

Coğrafi işaret potansiyeli taşıyan ürünlerin (tarımsal ürünler, yemek-çorba-tatlı vb gastronomik ürünler, el sanatları, madenler vb) tescil başvuruları gerçekleştirilirken tescil aşaması ve sonrasında problemler yaşanmaması, tescilin kalitesi ve tescilleme sonunda sürdürülebilirliği, denet im mekanizmalarının işlevselliği açısından üniversitelerle ortak çalışmalar yapılması ve birlikte hareket edilmesi oldukça önemlidir. 

 

Ürünlerin gerçek üreticileri ve uzmanların koordinasyonu büyük önem arz etmektedir. Zira ürünlerin ayırt edici özelliklerinin ortaya konmasında geleneksel bilgi yanında akademik bilgi ve bilimsel araştırma verilerine ihtiyaç vardır. Denetimler esnasında göz önünde bulundurulacak ölçülebilir kriterlerin belirlenmesi ve tescilde bunlara yer verilmesi, alanda uzman akademisyenlerle çalışılmasıyla mümkün olmaktadır.

 

Yöresel ve Cİ tescilli ürünler ile ilgili kurum ve kuruluşlar ve üreticiler tarafından gerçekleştirilecek projeler desteklenmeli, kurumların desteklerinin takibini etkin şekilde yapılarak bunlardan faydalanılmalıdır. Üniversitede alt yapı projeleri gerçekleştirilirken yöresel ürün araştırmalarına öncelik verilmesi için üniversite yönetimleri ile irtibatta olunmalıdır. Bu sayede Cİ tescilli ürünleri ekonomik açıdan katma değere dönüştürecek ciddi projeler üretmek mümkün olacaktır. Projeler ihracat potansiyeli taşıyan ürünler üzerine yoğunlaşmalıdır.

 

Ürünlerle ilgili işlevsel ve güncellenebilir bir veri tabanı oluşturulmalıdır (ürünle ilgili bir kütüphane). Konu ile ilgili tüm paydaşların sürekli koordinasyonunu sağlayacak bir iletişim ağı oluşturulmalı ve bu bireylerin katılımıyla gerçekleştirilecek çalıştay, panel, seminer, sempozyum, kongre ve etkinliklerin sayısı artırılmalıdır. Bu koordinasyon, üreticilerin proje ve desteklerden haberdar olması açısından da gereklidir.

 

Coğrafi işaretlerin pazarlanmasına yönelik etkinliklerde yerel yönetimlere, oda ve borsalara, kalkınma ajanslarına görev düşmektedir. Şehir girişlerinde reklam panolarında tanıtım, yayınevleri ile anlaşılarak kitaplarda Cİ’ler için reklam sayfası ayrılması, tanıtıma yönelik ikram organizasyonları, yerel ve ulusal televizyonlarda gerçekleştirilecek programlar, kamu spotları, uluslararası davetler, havaalanları, otogarlar ve otellerde yöresel ürün satış alanları, festivallerde tanıtım organizasyonları ve web tanıtımı gibi birçok imkân hem bilgilendirme hem de pazarlama amacıyla kullanılabilir.

 

Üreticileri birlikte hareket etme ve ürünler için AR-GE, reklam ve pazarlama harcamalarına ödenek ayırmanın gerekliliği konusunda bilinçlendirilmelidir. Üreticilerin, üretim ve pazarlamada birlikte hareketi bilgiye daha hızlı ulaşma ve deneyimlerin paylaşımını sağlayacaktır.

 

4. Sonuç

 

Bir bölgenin, ekonomik ve kırsal kalkınmasında Cİ tescilinin payı büyük ve oldukça önemlidir. Kalite ve özgünlük bakımından benzerlerinden ayrılan yöresel ürünler, biyo-çeşitliliğin ve kültürel özvarlığın korunması ve bölgelerin sürdürülebilir kalkınması bakımından Türkiye için çok önemli bir fırsat oluşturmaktadır. Geçtiğimiz 4-5 yıllık süreçte önemli mesafe kat edilmesine rağmen, toplumumuzun her kesiminde halen Cİ konusunda ciddi bilgi eksikliği olduğu görülmektedir. 

 

Ayrıca, yurt içi ve yurt dışında tescillenen ürün sayısındaki artışlar ve ülke ekonomisi açısından Cİ’in öneminin anlaşılması ile birlikte; sürdürülebilir, güvenilir ve etkin bir denetim sistemi, fiziki ve akademik yeterlilikte denetleme kurumları ve denetçilere olan ihtiyacı artıracaktır. Teknik ve bilimsel açıdan nitelikli tescillerin hazırlanması, tescil belgelerinin değerlendirilmesi ve denetlemeden sorumlu kurum ve kuruluşlarda Cİ konusunda yetkin ve donanımlı eleman ihtiyacının karşılanması için ilgili lisans programlarının müfredatları güncellenmelidir.

 

Kaynakça

 

Anonim 2014. TC. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. 10. Kalkınma planı (2014-2018). http://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/ Erişim Tarihi: 10.12.2019.

Anonim 2017. Sınai Mülkiyet Kanunu, 2. Kitap Coğrafi İşaretler ve Geleneksel Ürün Adı, 10 Ocak 2017 tarih ve29944sayılıResmiGazete,https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6769.pdf ErişimTarihi: 10.12.2019.

Anonim 2017b. Coğrafi İşaretler ve Geleneksel Ürün Adı Amblem Yönetmeliği, 10 Aralık 2017 tarih ve 30285 sayılı Resmi Gazete, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/12/20171229-8.htm Erişim Tarihi:10.12.2019.

Anonim 2019. TC. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2019-2023). http://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/ Erişim Tarihi: 10.12.2019.

Kan M, Gülçubuk B, 2008. Kırsal Ekonominin Canlanmasında ve Yerel Sahiplenmede Coğrafi İşaretler. U. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 22 (2), 57-66.

Pektaş Eroğlu GÖ, Kahraman C, Alkan G. 2018. Türkiye’de Coğrafi İşaretler ve İhracat Pazarlaması Açısından Değerlendirilmesi. Doğu Coğrafya Dergisi. 23 (39), 65-82.

Tekelioğlu Y. 2019. Coğrafi İşaretler ve Türkiye Uygulamaları. Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8 (15), 47-75.

TÜRKPATENT 2019. Türk Patent ve Marka Kurumu, https://www.turkpatent.gov.tr/TURKPATENT/, (Erişim Tarihi:15.04.2019).