Tesbih Nedir? Tesbih'in Tarihi ve Tesbih Çeşitleri Nelerdir?

Şef Ahmet ÖZDEMİR

 

Tesbih İlk Defa Nerede Kullanılmıştır?

Tesbihin ilk kez kullanıldığı yer kesin olarak bilinmemekle birlikte, tarihsel araştırmalar tesbihin Hinduizm ve Budizm gibi doğu kökenli dinlerde ortaya çıktığını göstermektedir. En eski tesbih kullanımına dair bulgular, Hindistan ve Çin’de keşfedilmiştir. Hindu ve Budist rahipler, meditasyon sırasında dualarını ve mantralarını belirli sayılarda tekrar etmek için “mala” adı verilen boncuk dizilerini kullanıyordu.

 

Tesbihin En Eski Kullanımları Nedir?

Hinduizm ve Budizm (M.Ö. 3000 - 1000)

 

İlk tesbih benzeri objeler Hindistan’da ortaya çıkmıştır. Hindu rahipler, 108 boncuktan oluşan "japa mala" kullanarak dualarını tekrar ediyordu. Budizm, bu uygulamayı benimseyerek tesbihi meditasyon ve ruhani disiplinin bir parçası haline getirdi.

 

Antik Mısır, Yunan ve Roma (M.Ö. 1500 - M.S. 400)

Mısır’da bazı dini ritüellerde boncuk dizelerinin kullanıldığına dair kanıtlar bulunmuştur. Antik Yunan ve Roma’da da, özellikle dini törenlerde kullanılan boncuk dizilerine rastlanmaktadır.

 

Hristiyanlık (M.S. 500 - 1000)

Orta Çağ’da Hristiyan keşişler "rosary" (tespih) kullanarak dualarını belirli sayılarda tekrar ediyordu.

 

İslamiyet (M.S. 600 sonrası)

Hz. Muhammed döneminde, sahabeler dua ve zikirlerini takip etmek için hurma çekirdekleri veya taşlar kullanıyordu. Daha sonra boncukların ip üzerine dizilmesiyle bugünkü tesbih formu ortaya çıkmıştır.

 

Tesbihin en eski örnekleri, Hindistan ve Çin’de Hindu ve Budist rahipler tarafından kullanılmıştır. Oradan farklı kültürlere yayılan tesbih, Tesbih'in Tarihinde zamanla Antik Mısır, Yunan, Roma ve Hristiyan dünyasında da görülmüştür. İslamiyet’te ise Hz. Muhammed döneminde taş, çekirdek ve düğümlü ip gibi malzemelerle başlayan zikir geleneği, zamanla tesbih formuna dönüşmüş ve Müslüman toplumlar arasında yaygın hale gelmiştir.

 

Tesbihin Tarihi ve İslam ile Bağlantısı Nedir?

Trihte Tesbih Nedir diye sorduğumuzdakarşımıza çıkacak olan belirli sayıda boncuk veya taneden oluşan, genellikle ibadet ve meditasyon amacıyla kullanılan bir araçtır. Günümüzde hem dini ritüellerin bir parçası hem de bir aksesuar ve koleksiyon objesi olarak popülerdir. Tesbih, İslam başta olmak üzere birçok dinde zikir ve dua sayısını takip etmek için kullanılmıştır.

 

Tesbihin Tarihi Kökenleri Nedir?

Tesbihin tarihi oldukça eskidir ve ilk olarak Hinduizm ve Budizm’de "mala" adı verilen boncuk dizileriyle başladığı düşünülmektedir. Hindu rahipler, meditasyon sırasında mantralarını tekrar etmek için 108 boncuktan oluşan dizeler kullanıyordu. Bu uygulama Budizm’e, oradan da diğer dinlere yayılmıştır.

 

Antik Mısır, Yunan ve Roma’da da boncuk dizilerinin dini ve meditasyon amaçlı kullanıldığına dair arkeolojik bulgular mevcuttur. Orta Çağ Avrupa’sında Hristiyan keşişler "rosary" adı verilen tespihleri kullanarak dualarını sayı ile takip etmişlerdir.

 

İslam dünyasında ise tesbih, Hz. Muhammed'in ashabına zikir çekerken taş, hurma çekirdeği veya düğümlü ip kullanmalarını tavsiye etmesiyle başlamıştır. Zaman içinde bu uygulama gelişmiş ve bugünkü tesbih formuna dönüşmüştür.

 

Tesbihin İslam ile Bağlantısı

İslam’da tesbih, özellikle Allah’ı anmak (zikir) amacıyla kullanılır. Hz. Muhammed'in duaları belirli sayıda tekrarlamayı teşvik ettiği ve sahabelerinin bunu çeşitli araçlarla yaptıkları bilinmektedir. Hadislere göre, Peygamber Efendimiz (sav) sahabelere, namaz sonrası Allah’ı anmalarını ve "Sübhanallah", "Elhamdülillah" ve "Allahu Ekber" ifadelerini belirli sayılarda tekrar etmelerini tavsiye etmiştir.

 

Bu nedenle, Müslümanlar zamanla boncukları ip üzerine dizerek zikirleri daha rahat sayabilmek için tesbihi geliştirmiştir. Günümüzde en yaygın kullanılan tesbih türleri 33 ve 99 boncuktan oluşan tesbihlerdir.

 

33’lük ve 99’luk Tesbih Ne Zaman ve Nasıl Ortaya Çıktı?

33’lük ve 99’luk tesbihlerin ortaya çıkışı, İslam’ın erken dönemlerinde zikir uygulamalarının sistematik hale getirilmesiyle başlamıştır. 33’lük tesbihler, Hz. Muhammed’in tavsiyesine dayanan bir geleneğin sonucudur. Sahih hadislerde, namazlardan sonra 33 defa "Sübhanallah", 33 defa "Elhamdülillah" ve 34 defa "Allahu Ekber" denmesi önerilmiştir. Bu uygulama, Müslümanlar tarafından tesbih formuna dönüştürülmüş ve böylece 33’lük tesbihler yaygınlaşmıştır.

 

99’luk tesbihler ise, Allah’ın 99 isminin (Esma-ül Hüsna) zikredilmesini kolaylaştırmak amacıyla geliştirilmiştir. Osmanlı döneminde özellikle tarikat mensupları ve sufiler tarafından kullanılan 99’luk tesbihler, daha derin manevi uygulamalar için tercih edilmiştir.

 

Osmanlılar, tesbih sanatını zirveye taşımış ve kehribar, oltu taşı, kuka, fildişi gibi değerli malzemelerden özel el yapımı tesbihler üretmiştir. Saray mensupları ve devlet adamları, sanatkâr ustalar tarafından yapılan ince işçilikli tesbihleri kullanarak hem ibadetlerini yerine getirmiş hem de manevi huzur aramışlardır.

 

Tesbih, binlerce yıllık bir geçmişe sahip olan ve farklı kültürlerde kendine yer bulan bir ibadet aracıdır. İslam dünyasında, özellikle zikir çekmek için kullanılan tesbihler, Hz. Muhammed'in önerdiği zikir sayılarına dayanarak geliştirilmiştir. 33 ve 99 boncuktan oluşan tesbihlerin ortaya çıkışı da bu dini uygulamalara dayanır. Bugün ise tesbihler, dini bir ibadet aracı olmanın yanı sıra koleksiyon ve stres atma amacıyla da kullanılmaktadır.

 

İslam Dinine Tesbih Nasıl Girmiştir?

Tesbih, İslam dinine, Hz. Muhammed’in (sav) sahabelerine zikir çekerken belirli sayılara uymalarını tavsiye etmesiyle girmiştir. İlk dönem Müslümanları, Allah’ı anmak ve duaları sayılı olarak tekrar edebilmek için hurma çekirdekleri, taşlar veya düğümlü ipler kullanmışlardır. Zamanla bu uygulama gelişmiş ve boncukların ip üzerine dizilmesiyle bugünkü tesbih formuna ulaşmıştır.

 

Hz. Muhammed ve Tesbih Kullanımı Nedir?

Hadis kaynaklarına göre, Hz. Muhammed (sav) sahabelerine zikir çekerken sayı takibini yapmalarını öğütlemiştir. Tesbihin ilk kullanımına dair en önemli rivayetlerden biri, sahabe Sevbân’ın anlatımıdır. Sevbân, Hz. Peygamber’in hanımlarından birinin dua ve zikirlerini hurma çekirdekleri veya taşlarla takip ettiğini gördüğünü ve bunun Peygamber Efendimiz tarafından onaylandığını nakletmiştir.

 

Bir diğer rivayette ise Hz. Fatıma'ya babası Hz. Muhammed (sav), gece namazlarından sonra 33 defa "Sübhanallah", 33 defa "Elhamdülillah" ve 34 defa "Allahu Ekber" söylemesini tavsiye etmiştir. Bu tavsiye, Müslümanlar arasında yayılmış ve zaman içinde 33’lük tesbihlerin temelini oluşturmuştur.

 

Tesbihin Gelişimi ve Yayılması

İslam’ın yayılmasıyla birlikte tesbih kullanımı da sistematik hale gelmiş ve Müslümanlar tarafından farklı biçimlerde geliştirilmiştir:

 

Erken Dönem Müslümanları: 

Başlangıçta zikir çekmek için taşlar, çekirdekler veya düğümlü ipler kullanılmıştır.

 

Emevî ve Abbasî Dönemi: İslam dünyasında sanat ve el işçiliğinin gelişmesiyle birlikte tesbihler, ahşap ve kemik gibi malzemelerden üretilmeye başlanmıştır.

 

Selçuklu ve Osmanlı Dönemi: 

Tesbihler, süsleme sanatları ile daha estetik hale getirilmiş, kehribar, kuka, oltu taşı gibi değerli malzemelerden özel el yapımı ürünler üretilmiştir.

 

Tasavvuf ve Tarikatlarda Kullanımı: 

Sufi dervişler ve tarikat mensupları, Allah’ın 99 ismini zikretmek için 99’luk tesbihleri kullanmaya başlamışlardır.

 

Tesbihin İslam’daki Önemi ve Kullanım Şekilleri

Tesbih, İslam’da zikir çekmek, dua etmek ve manevi huzura ulaşmak için önemli bir araçtır. En yaygın kullanım şekilleri şunlardır:

 

33’lük Tesbih: 

Hz. Muhammed’in sahabelerine tavsiyesi doğrultusunda Sübhanallah, Elhamdülillah, Allahu Ekber dualarını 33’er kez tekrar etmek için kullanılır.

 

99’luk Tesbih: 

Allah’ın 99 ismini (Esma-ül Hüsna) zikretmek amacıyla geliştirilmiştir.

 

1000’lik Tesbihler: 

Tarikat mensupları ve tasavvuf ehli tarafından daha uzun zikirler için kullanılır.

 

Günümüzde tesbih, dini amaçlarının yanı sıra koleksiyonculuk, stres atma ve aksesuar olarak da kullanılmaktadır. Ancak İslam’daki esas amacı, Allah’ı anmayı kolaylaştıran manevi bir araç olmasıdır.

 

Kaynaklar:

* İslam tarihi Ansiklopedisi

* Antik Roma tarihi

* Hindistan tarihi

* Yunan tarihi

* Budizm nedir?