Çorum Mutfağı Nedir?

Çorum Mutfağının Gastronomi Turizmi Potansiyeli

*Salih Zeki ŞAHİN-a

Bu çalışma, daha çok sanayi ve tarım şehri olarak bilinen, kültürel zenginlikleri ve doğal güzellikleri ile bir turizm şehri olmasına rağmen, bu yönünü henüz ortaya koyamamış olan Çorum’un, mutfak kültürünü ve gastronomi turizmi potansiyelini değerlendirmek amacıyla yapılmıştır. Çalışma, nitel araştırma kapsamında olup, literatür ve doküman incelemesine dayalı betimsel analizlerle şekillendirilmiştir.

Araştırma ile Çorum mutfağının daha çok geleneksel Türk mutfağının karakteristik özelliklerini taşıdığı, bölgede geçmişten günümüze yaşamış uygarlıkların mutfak kültürü ve ürünlerinden izlerin olduğu, gastronomi turizmi kapsamında değerlendirilebilecek 148 yiyecek-içecek çeşidi bulunduğu, yörede konuşulan zengin bir mutfak ağzı kültürünün olduğu, şehrin tescilli 3 adet coğrafi işaretli ürünü ile coğrafi işaret alma başvurusu yapılmış 2 ürününün de gastronomik öge olduğu; bu alanda tescil alabilecek birçok gastronomik ürününün daha bulunduğu tespit edilmiştir.

Ayrıca; henüz denemeler düzeyinde de olsa, Hitit arkeolojik bulgularında adı geçen bazı ekmek çeşitlerinin ve yemeklerinin de şehrin gastronomi ürünü olarak değerlendirebileceği özel ürünler olduğu sonuçlarına ulaşılmıştır. Çorum’un gastronomi turizmi alanında kullanabileceği önemli değerlerinin olduğu, gastronomi odaklı yapılacak planlama ve uygulama çalışmaları ile yakın bir gelecekte yöresel mutfağıyla gastronomi turizminde öne çıkacağı öngörülmektedir.

Çorum, antik çağlardan günümüze; birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, geçiş ve göç yolu olarak önemini bugün de koruyan, coğrafyası, iklimi, tarihi, kültürü, tarım ve sanayisi ile Orta Anadolu Bölgesinin en önemli şehirlerinden biridir. Dünya ve özellikle Avrupa tarihi açısından büyük önem taşıyan Hitit uygarlığına merkez olan, UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Hattuşa Antik kenti ile Alacahöyük’e ev sahipliği yapan Çorum; bu özelliklerine ve diğer doğal ve kültürel zenginliklerine rağmen, turizm hareketlerinden hemen hemen hiç pay alamamakta, hak ettiği ilgiyi görememektedir.

İnsanlık tarihine binlerce yıldır mesken olan Çorum ili, gerek bölgede yaşayan farklı medeniyetlerden kalan kültürel mirasın, gerekse de Kızılırmak havzasının verimliliğinin yarattığı tarımsal ürün çeşitliliğinin katkısıyla, oldukça zengin bir mutfak kültürüne sahiptir (Demirel 2012, s.40). Bu zenginliği yerelde, özellikle evlerde (kırda ya da kentte) görmek, yöresel ağızlarda işitmek mümkün iken; ticari bir turizm ürünü olarak tanıtılıp, pazara sunulduğunun örneklerini görmek pek de mümkün değildir.

Yapılan literatür araştırmasında da, Çorum mutfak kültürüne yönelik çalışmaların (Oğuz ve Keskin 2005, Albayrak vd. 2008, Çorum Mutfağına Güzelleme 2012, Dinçer vd. 2014) sayısal olarak az ve dar kapsamlı olduğu, bazı çalışmaların da Hitit mutfağı ile ilişkili olduğu (Albayrak vd. 2008, Kement ve Başar 2016); hem yapılmış çalışmaların tanıtılmasına hem de yeni çalışmaların yapılarak; yerel mutfak kültürünün gastronomi turizmi açısından potansiyelinin ortaya konulmasına ihtiyaç olduğu görülmüştür. Araştırma problemini oluşturan bu duruma paralel olarak, çalışma ile;

• Çorum’da gastronomi turizmi kapsamında değerlendirilebilecek yöresel yiyecek ve içeceklerin neler olduğu,

• Gastronomik coğrafi işaretli ürün olarak tescil edilmiş ve tescil başvurusu yapılmış ürünler ile bu kapsamda değerlendirilebilecek yeni ürünlerin neler olabileceği,

• Hitit arkeoloji bulgularından yola çıkılarak, şehrin gastronomi kimliğine katılabilecek yiyeceklerin neler olabileceği,

• Çorum mutfak kültürünün yapısının ne olduğu ve ne şekilde ifade edilebileceği, sorularına cevaplar aranmıştır.

Bu çalışma;

geçmişten günümüze farklı ve zengin kültürlere ev sahipliği yapmış olmasına rağmen araştırma, planlama, tanıtım ve yatırım eksiklikleri gibi nedenlerle, sahip olduğu mutfak kültürünü bir turizm ürünü haline getirememiş olan Çorum’un gastronomik değerlerine dikkat çekmek, tanıtmak ve turistik bir ürün haline getirilmesi çalışmalarına katkıda bulunmak amacıyla yapılmıştır.

Araştırma, Çorum’un yerel mutfak envanterinin çıkarılması, özgün ve katma değeri yüksek gastronomik ögelerin coğrafi işaretli ürün olarak tescili çalışmalarına destek olunması, yöresel yemeklerinin bir turizm ürünü haline getirilerek, başta yerel restoranlar olmak üzere ulusal düzeyde menülerde yer alması çalışmalarına katkıda bulunulması ve Hitit arkeoloji metinlerinde geçen bazı ekmek ve yemek çeşitlerinin deneysel uygulamalarının, güçlü ve özgün bir gastronomik turistik ürün olarak pazara sunulmasını teşvik etmesi açısından önem taşımaktadır. Bu sayede, güçlü kültürel zenginlikler ve doğal güzelliklere sahip Çorum turizminin gelişimine de destek olunacaktır.

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Geçmişten günümüze toplumlar; yaşadıkları, göç ettikleri ve etkileşimde oldukları yerlerde; bulundukları coğrafyanın flora ve faunasından yararlanarak mevcut ürünleri; ihtiyaçları, alışkanlıkları, damak zevkleri, inançları ve olanakları doğrultusunda üretip, tüketmektedir. Toplumdan topluma değişen yeme-içme olgusu, o toplumun yerel kültürünün bir parçası olduğu gibi, kendilerinden önce aynı coğrafyada yaşamış olanların da mutfak kültüründen izler taşımaktadır (Şahin, 2016).

Türk Dil Kurumu’na (2019) göre kültür; ‘tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü, hars, ekin’ olarak tanımlanmaktadır. Mutfak kültürü ise ürünlerin elde edilme sürecini, hazırlanmasını, pişirilmesini, sunumunu, tüketim ve koruma aşamalarının yanında; üretimin yapıldığı mekân ve ekipmanlar ile bu yapıyla ilişkili törenleri, inanış ve uygulamaları da içine alan bir yapıdır (Kadıoğlu 2010:79).

Bizim “yemek” diyerek zaman zaman geçiştirdiğimiz alan, biyolojik olarak her gün yapmaya programlandığımız, etrafında ritüeller oluşturduğumuz, sosyalleştiğimiz, neyi/nasıl saklayacağımızı, pişireceğimizi, nerde yiyeceğimizi ya da yemeyeceğimizi, ürün yetiştirmeyi ve yetiştirilen ürünlerden neler yapabileceğimizi öğrendiğimiz bir alan (Gürçayır, 2013) olup; destinasyonların turistlere sundukları en önemli yerel değerlerden biridir.

Turizm destinasyonları arasındaki rekabet, yeni yerel kaynakların (yeni turizm ürünlerinin) oluşturulmasını ve bunların sürekliliğinin sağlanmasını gerektirmekte; yerel değerlere sahip çıkan destinasyonlar rakiplerine göre pazarda öne çıkmaktadır (Yüncü, 2010, s.27). Destinasyonların sahip oldukları yerel kültür, önemli bir çekicilik unsuru oluştururken, yerel kültürün temel unsurlarından biri olarak kabul edilen yerel mutfak kültürü de bu kapsamda ayrı bir önem taşımaktadır. Fransa’yı ziyaret eden turistlerin çok büyük bir bölümü, bölgesel/yerel şarapların, peynirlerin, pasta ya da yemeklerin tadına bakmadan dönmemekte, yerel gastronomi deneyimlerini; tatillerinin önemli bir parçası olarak görmektedirler (Timothy and Boyd, 2003).

Dil bilimi açısından gastronomi kelimesi, Yunanca ‘gaster’ (mide) ve ‘gnomas’ (yasa) sözcüklerinden meydana gelmiştir. Oxford Sözlüğü’nde; Yunan şair Atheneaus’un yiyecek ve yemenin zevki konusunda yazdığı şiirin başlığı olarak verilmektedir (Maviş, 2005). Gastronomiye ilişkin bilinen ilk çalışma; Jean Anthelme Brillat-Savarian tarafından 1825 yılında yazılan ‘Physiologie du Gout’ olup, İngilizceye pek çok kez The Phsycology of Taste adıyla çevrilmiştir. Brillat-Savarin eserinde; yemek ve yeme-içme tüketimi arasındaki ilişkiyi, kendisinden sonraki çalışmalara yön verecek şekilde, bir bilim olarak açıklamıştır (Kivela and Crotts, 2006).

Temel ziyaret amacı ne olursa olsun, bir destinasyonu ziyaret eden turistler, gerek zorunlu bir ihtiyaç olması gerekse de tatil deneyiminin bir parçası olarak yerel mutfak kültürüne özgü yemeklerden tatmak istemektedirler. Günümüzde, bir bölgede yapılan yemekleri veya sadece bir bölgede üretilen hammadde ile üretilen yemeklerin tadımı ve üretim aşamalarının gözlemlenmesi gibi unsurlar, turistlerin bir bölgeyi ziyaret etme nedenleri arasında öne çıkmaya başlamıştır (Şahin, 2016).

Gastro-turizm (gastronomi turizmi); sadece ya da öncelikli olarak bir bölgenin yemeğini/yiyeceğini veya şarabını/içeceğini deneyimlemek amacıyla yaşanılan seyahat olup, bu tür turizme katılanlar da ‘gastronot’ olarak nitelendirilmektedir (Gastro Tourism, 2014). Yeni tatlar ve tarifler arama amacıyla, yemek eleştirmenleri ve ünlü şefler, yeni ve farklı gastronomi türlerini/ürünlerini tatmak, eski ve unutulmuş/unutulmaya yüz tutmuş tarifleri yeniden keşfetmek, yeni malzemeler ve yeni gastronomi destinasyonları bulmak amacıyla tüm dünyayı taramakta, gezmektedirler.

Bu gelişmeleri dikkate alan destinasyonlar da; gastronomiyi, ideal bir turist tüketim öğesi haline getiren yemekleri, tarifleri, şefleri ve kültürel arka planı da (orijini, varsa hikâyesi gibi) kapsayacak şekilde, tümleşik bir ürün halinde sunmaya çalışmaktadırlar. Bu durumda, gastronomi ve turizm destinasyonları arasında ortak yaşam ile ortaya çıkan ayrılmaz bir ilişkinin olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır (Richards, 2002; Scarpato, 2002; Kivela and Crotts, 2006).

Gastronomi turizminin önemini vurgulamak adına, Internatiınal Culinary Tourism Association (bu günkü adı ile World Food Travel Assocation) tarafından yapılan değerlendirmeler, gastronominin ve gastronomi turizminin önemini özetlemektedir (Şahin, 2016):

• Turistlerin tamamına yakını seyahatleri sırasında dışarda yemek yemekte ve her yemekte, yerel yiyecekleri ve insanları tanıma fırsatı bulmaktadır.

• Yemek, her zaman en sevilen üç turistik aktiviteden biri olmuştur.

• Mutfak ya da gastronomi sanatı ve şarap tatma, beş duyuya da (görme, duyma, işitme, tatma ve dokunma) hitap eden, etkileyen tek sanat dalıdır.

• Şarap ve yemekle ilgilenen turistler ile müze, gösteri, alışveriş, müzik ve film festivalleri, kültürel faaliyetlerle ilgilenen turistler birbiriyle oldukça bağıntılıdır.

• Mutfakla, yiyecek içecekle ilgilenmek belli bir yaşa, cinsiyete, etnik gruba özgü bir durum değildir.

• Diğer tatil aktivitelerinin aksine gastronomi, yılın her anı, her gün ve her mevsimde gerçekleştirilmeye uygundur.

Gastronomi, Dünya genelinde çok farklı coğrafyalarda, farklı kültürlere sahip ülkeler için ekonomik kalkınma,

kültürel yaygınlaştırma (ihraç etme) ve sosyal yapının en önemli dinamiklerinden biri olarak kabul görmekte, ‘gastro- politika’ adını verebileceğimiz uygulamalar ile devlet destekli bir yapıya bürünerek, öncelikle iç turizm, daha sonra da dış turizm pazarlarında turistlerin beğenisine sunulmaktadır (Şahin, 2016).

Türkiye’de gastronomi turizmi, alternatif turizm faaliyeti olarak değerlendirilmekte ve daha çok yerel ölçekli kurum/kuruluşların çabaları ile geliştirilmeye çalışılmaktadır. TURSAB (2015) tarafından yayınlanan ‘Gastronomi Turizmi Raporu’nda da belirtildiği gibi; ağırlıklı olarak Adana, Hatay, Gaziantep, Şanlıurfa ve Mardin illerimiz özelinde geliştirilemeye çalışılan alternatif bir ‘iç turizm’ etkinliği niteliğinde olup; bu illerimizin yerel mutfaklarının, Japonya başta olmak üzere, Uzakdoğu pazarına açılması hedeflenmektedir.

Çağlı (2012); Türkiye’de gastronomi amaçlı ziyaret edilen illerin daha çok gelişmiş iller olduğunu, buralarda yerel gastronomi örgütlenmelerinin bulunduğunu, iller bazında gastronomi odaklı festival ve şenlikler olduğunu ancak bunların turizm amaçlı gerçekleşmediğini, sahip olunan gastronomi müzelerinin yeterince bilinmediğini ve ilgi görmediğini, gastronomi amaçlı ziyaretlerin yapıldığı illerde olumlu bir trendin yakalandığını, az gelişmiş bölgelerde ve diğer illerde de, harekete geçirilmesi gereken, mevcut gastronomi turizmi destinasyonlarından farklılaşacak ve yarışacak eşsiz potansiyellerin bulunduğuna vurgu yaparak; gastronomi turizmi gelişiminin önünün açık olduğunu öngörmüştür.

Bu kapsamda Çorum’un da sahip olduğu yerel mutfak kültürü ile gastronomi turizminde öne çıkmaya aday destinasyonlardan biri olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Sevinç (2012)’de Çorum’u; “tarihe, kültüre ve özellikle yeme-içme kültürüne merak duyanlar için mutlaka gidilip görülmesi, keşfedilmesi gereken bir yer” olarak niteleyerek, şehrin turizm ve gastronomi alanındaki potansiyeline vurgu yapmıştır.

YÖNTEM

Araştırma çalışması; nitel araştırma yöntemi kapsamında olup, doküman/belge incelemesi esasına dayalı olarak, betimsel analizler ile gerçekleştirilmiş; elde edilen bulguların yorumlanması ve değerlendirilmesi yapılarak neticelendirilmiştir. Nitel araştırmalarda, araştırma problemine temel oluşturacak kavramsal çerçevenin verilmesi, araştırma problemine uygun bir araştırma deseni oluşturulması ve araştırma problemini açıklayan sonuçların, okuyuculara tutarlı ve anlaşılır bir şekilde sunulması esastır (Yıldırım ve Şimşek, 2008:83-84).

Belge/doküman tarama, mevcut kayıt veya belgelerin veri kaynağı olarak ele alınarak, sistemli olarak incelenmesi (Karasar, 2010:183) olup, araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgiler içeren yazılı materyallerin analizini kapsar (Yıldırım ve Şimşek, 2008:187). Betimsel analiz; araştırma çerçevesinin oluşturulması, bu çerçeveye göre verilerin işlenmesi, bulguların tanımlanması ve yorumlanması aşamalarından oluşur (Altunışık vd., 2007:268).

Bu çalışmada, Çorum mutfak kültürü ve gastronomisine ilişkin olarak elde edilen verilerin; yöresel yemekler, coğrafi işaretli ürünler ve deneysel bir arkeolojik mutfak olarak Hitit mutfağı ürünlerinin; destinasyonun gastronomi turizmi potansiyelini ortaya koyacak biçimde, belirli bir düzen içerisinde sunulması hedeflendiğinden; Türk Patent ve Marka Kurumu Coğrafi İşaretler Portalında yer alan veriler ile Çorum mutfak kültürü hakkında yazılmış ve erişilen tüm yayınlar (3 kitap, 3 makale ve 1 bildiri) ile Hitit Mutfak kültürü üzerine yazılmış 5 kitap ve 1 makale araştırma evrenini oluşturmuştur.

Öncelikle, Çorum mutfağı ürünleri kategorize edilerek sunulmuş, Çorum’un tescilli ve tescil başvurusu yapılmış coğrafi işaretli ürünleri ile coğrafi işaretli ürün olma potansiyeli olan gastronomi ürünleri değerlendirilmiştir. Daha sonra, deneysel bir arkeolojik mutfak olarak Hitit mutfağı ürünleri, ekmekler ve et yemekleri özelinde tasnif edilmiş; son olarak da Çorum’un yerel mutfak kültürünün yapısı özetlenerek, bulguların gastronomi turizmi kapsamında kullanımına ilişkin çıkarımlarda bulunulmuştur.

BULGULAR

Araştırma sorularında belirtilen çerçevede yapılan literatür taraması ve belge incelemeleri sonucunda elde edilen bulgular, aşağıda verilmiştir.

Çorum’da Gastronomi Turizmi Kapsamında Değerlendirilebilecek Yerel Mutfak Ürünleri

Çorum’da, henüz tüm ilçe, belde ve köyleri kapsayacak şekilde bir yöresel mutfak envanterinin çıkarılmadığı hususunu en başta vurgulayarak, konuya ilişkin olarak yararlanılan ve en geniş kapsamlı çalışma olan Çorum Mutfağına Güzelleme (2012), 2005 yılında Çorum’dan Derlenen İmgesel Yemekler ile İlim ve Hilm Kenti İskilip (2014) adlı çalışmalarda yer alan yiyecek ve içecekler incelenmiştir. Makaleler ve bildiride, tekrar ve kısıtlı içerikler görüldüğünden, kapsam dışı bırakılmıştır. Aynı ad ve içerikte olan ürünler belirlenmiş, yiyecekler ve içecekler gruplanarak, gastronomi turizmi kapsamında değerlendirilebilecek 148 adet yerel mutfak ürünü tespit edilmiştir (Tablo 1).

Söz konusu yerel mutfak ürünlerinin; çorbalar (16 adet), et yemekleri (18 adet), sebze ve ot yemekleri (19 adet), dolmalar (6 adet), hamur işleri ve börekler (29 adet) pilavlar (6 adet), tatlılar (20 adet), kahvaltılıklar (8 adet), turşular (7 adet), çerezler (14 adet) ve içecekler (5 adet) olacak şekilde, yiyecek içecek gruplarına göre dağılımının olduğu görülmüştür.

Tablo 1: Çorum Yöresel Mutfak Ürünleri (Yiyecekler ve İçecekler)

Tür Grup		Ürünler	Adet
Yiyecekler			143
1 Çorbalar / Aşlar		Düğün Çorbası (Kıtırlı), Helle Çorbası, Keklik Çorbası, Tarhana Çorbası, Keşkek (Diri) Çorbası, Ekşili Hamur Köfte Aşı, Tutmaç Aşı, Çatal Aşı, Kaypak Aşı, Mercimekli Hamur Aşı, Yoğurtlu Yarma Aşı, Çiğdem Aşı, Toyga Aşı, Ekşili Aş, Süt Karıştırması, Mercimek Hellesi	16
2 Et Yemekleri		Ortalık (Kuzu Kaburgasından), Kuru Kaburga Gözlemesi, Kuzu Kızartma, Sırık Kebabı, Çorum Yahnisi, Etli Ayva Yemeği, Etli Kuru Erik Yemeği, Cilbir/Çilbir, Gerdan Tatlısı, Kirli Sac, Tandır, İşkembe Tuzlama ve Kavurması, Kelle Paça Yahnisi, İskilip Tepsisi, İskilip Dolması, Keşkek, Tavuklu Tokmak Köftesi,	18
3 Sebze ve Yemekleri	Ot	Livik, Domates Kavurması, Göğ (Gö) Domates Yemeği, Su Kabağı Yemeği, Yumurtalı Fasulye Kavurması, Kabuklu Fasulye Yemeği, Höpleme, Yırtma, Bal Kabağı Yemeği, Ekşili Kabak, Madımak, Patlıcan Turşusu Yemeği, Kıymalı Kayısı Yemeği, Çiçek Dolması, Kuru Çiçek Bamya, Kurutulmuş Kavun Kabuğu Yemeği, Kuru Biber Kavurması, Kabak Bastılı, Soğan Gallesi	19
4 Dolmalar		Osmancık’ın Kuzusu (Yaprak içi), Çıkı Dolma, Söbelek Dolma, Efelik Dolma, Pastırmalı Bulgurlu Yaprak Sarma, Zeytinyağlı Pırasa Dolması	6
5 Hamur İşleri Börekler	ve	Gülleyli Çöreği, Masaf (Tepsi) Mantısı, Kuru Mantı (sossuz), Haşhaşlı Çörek, Mayalı Küçük Simit, Bükme (Çörek), Cimcik/Çimdik Aşı, Acı Su Çöreği/Ekmeği, Sütlü Çörek, Külçe Çöreği, Dokuz Telli, Cızlak, Çorum Ketesi, Tava Mayalısı, Pancarlı, Haliva, Yufka Böreği (tandır yufkasından), Irgat Böreği, Yanıç, Katmer, Su Böreği, Alt Üst Böreği, Saçak Mantarı Böreği, Haşhaşlı Sac Üstü, Aştavul Sinisi (Kara Sini), Oğmaç, Hıngal, Osmancık Böreği, Borhanı	29
6 Pilavlar		Pirinç (Akçeltik) Pilavı, Erişteli Pilav, Ispanaklı Bulgur Pilavı, Ebegümeçli Pilav, Kürt Pilavı, Horoz Etli Bulgur Pilavı	6
7 Tatlılar		Kara çuval (Öküz) Helvası, Hasıda, Şekerleme, Teltel, Malak (gebil/pıhtı), Un helvası (pekmezli/ pekmezsiz), Peynir Helvası, İncir Uyuşturması, Çorum Baklavası (gül burma, has, sıkma çeşitli), Zerdali, Tel Baklava, Unutma Beni, Fasla Kabak, Tilki Zalif’in Helvası, Köpük Helva, Şıra Tarhanası, Pekmez Peltesi, Puğut (çiğil) Aşı, Sağsak Beyni, Pevrede	20
8 Kahvaltılıklar		Peynirler: Tecen (tulum) peyniri, Kargı Tulum Peyniri, Tuzsuz Peynir, Testi Çökeleği, Kölemez, Reçeller: Gül Reçeli, Domates Reçeli, Kabak Reçeli,	8
9 Turşular		İskilip Turşusu, Kapari Turşusu, Dodurga Turşusu, Karpuz Turşusu, Dağ Eriği Turşusu, Armut Turşusu, Elma Turşusu	7
10 Çerezler		Kocabaş, Yoktu, Kavut, Nohut Kavurması, Çotul, Çedene, Armutlu Pekmez, Kabak Pekmezi, Sac Kavurması, Köz Patates, Pestil Tarhanası, Çorum Leblebisi, Leblebili Kurabiye, Oğuzlar Cevizi	14
İçecekler			5
1		Gül Şurubu, Kuşburnu Şerbeti, Pekmez Şerbeti, Pekmezli Karışık Hoşaf, Sirke Salatası	5
		TOPLAM	148

Gastronomik Coğrafi İşaretli Ürünler Açısından Çorum

Özellikleri veya ünü itibariyle, kaynaklandığı yöre ile özdeşleşmiş ürünleri gösteren coğrafi işaretli ürünler; menşe adı ve mahreç işareti olmak üzere iki farklı türdedir. Menşe adı; özelliklerini, üretildiği yöreye borçlu olan ve tüm üretim süreçleri, özdeşleştiği yörede gerçekleşen coğrafi işaretli ürünleri gösterir (Niksar Cevizi gibi). Mahreç işareti de belirgin bir özelliği veya ünü, özdeşleştiği yöreden kaynaklanan ürünleri gösterir (Bafra Nokulu gibi).

Menşe adı veya mahreç işareti kapsamına girmeyen ve ilgili piyasada bir ürünü tarif etmek için en az otuz yıl süreyle kullanılan ‘geleneksel ürün adı’ da, yine bu kapsamda tescillenen ve amblem kullanım izni verilen ürünleri (Ezo Gelin Çorbası) nitelemektedir (Coğrafi İşaretler Portalı, 2019). Gastronomik Coğrafi İşaretli Ürünler ise Türk Patent ve Marka Kurumunca tescil edilmiş, işlenmiş veya işlenmemiş yöresel gıda ürünleridir.

2019 Ekim ayı Türk Patent ve Marka Kurumu verilerine göre ülkemizde 453 tescilli coğrafi işaretli ürün (167 menşe, 282 mahreç, 4 yabancı) vardır ve bunun 354’ü (%78,1) yöresel gastronomik coğrafi işaretli ürünlerden oluşmaktadır. Ayrıca, tescil başvurusu yapılmış 414 ürünün (216 menşe, 194 mahreç, 4 geleneksel ürün) 360’ı da (%86,9) yöresel gastronomik coğrafi işaretli ürün kapsamındadır (Coğrafi İşaretler Portalı, 2019).

Türk Patent ve Marka Kurumu (2019) verileri esas alınarak yapılan incelemede, Çorum’un; Çorum Leblebisi, İskilip Dolması ve İskilip Turşusu olmak üzere 3 adet tescilli coğrafi (mahreç) işaretli ürünü olduğu, coğrafi işaret tescili almak için başvuruda bulunduğu; Kargı Tulum Peyniri ve Oğuzlar Cevizi adlı 2 menşe ürününün olduğu görülmüştür (Tablo 2). Tescilli ve tescil başvurulu toplam 5 ürün de gastronomik ögedir.

Tablo 2: Çorum’un Gastronomik Coğrafi İşaretli Ürünleri (Tescilli / Tescil Başvurulu)

Ürün Adı	Tescil/Başvuru Tarihi ve (No)	Tescil-Başvuru Sahibi	Ürün Grubu	Tescil Türü	Tescil Durumu
Çorum Leblebisi	10/12/2002 (42)	Çorum Ticaret Borsası	İşlenmiş ve İşlenmemiş Meyve ve Sebzeler ile Mantarlar	Mahreç	Tescilli
İskilip Dolması	19/04/2010 (130)	İskilip Belediyesi	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç	Tescilli
İskilip Turşusu	19/04/2010 (131)	İskilip Belediyesi	İşlenmiş ve İşlenmemiş Meyve ve Sebzeler ile Mantarlar	Mahreç	Tescilli
Oğuzlar Cevizi	21/06/2018	Oğuzlar Ceviz Üreticileri Tarımsal Birliği	İşlenmiş ve İşlenmemiş Meyve ve Sebzeler ile Mantarlar	Menşe	Başvuru
Kargı Tulum Peyniri	08/08/2018	Kargı Belediyesi	Peynirler	Menşe	Başvuru

Ayrıca, Çorum mutfağına ilişkin yapılan incelemelerde; gastronomik coğrafi işaretli ürün olarak tescil başvurusu yapılabilecek 24 çeşit gastronomik ürün potansiyeli olduğu (Tablo 3), konuya ilişkin yapılacak bir çalışma ile bu ürünlerin marka tescili yoluyla hem yerel hem de ulusal mutfak kültürümüze kazandırılarak, gastronomi turizmi açısından değerlendirilebileceği öngörülmektedir.

Ürün Adı	Ürünün Çorum’da Ait Olduğu Yöre	Ürün Grubu	Potansiyel Tescil Türü
1.Çatal Kara Üzümü	İskilip	İşlenmiş ve İşlenmemiş Meyve ve Sebzeler ile Mantarlar	Menşe
2.Akçeltik Pirinci	Osmancık	İşlenmiş ve İşlenmemiş Meyve ve Sebzeler ile Mantarlar	Menşe
3.İskilip Elması	İskilip	İşlenmiş ve İşlenmemiş Meyve ve Sebzeler ile Mantarlar	Menşe
4.İskilip Çileği	İskilip	İşlenmiş ve İşlenmemiş Meyve ve Sebzeler ile Mantarlar	Mahreç
5.Kavşut Kavunu	Sungurlu. (10 Dilim Kavun da denir)	İşlenmiş ve İşlenmemiş Meyve ve Sebzeler ile Mantarlar	Menşe
6.Çorum Baklavası	Çorum ve İlçeleri.(Farklı türleri var)	Fırıncılık ve pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar	Mahreç
7.Çorum Simidi	Çorum	Fırıncılık ve pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar	Mahreç
8.Çorum Mantısı	Çorum ve İlçeleri. (Farklı türleri var)	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
9.Çiğdem Aşı	Çorum	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
10.Çatal Aşı	Mecitözü/Çorum	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
11.Kaypak Aşı	Boğazkale	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
12.Ekşili Aş	Ortaköy	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
13.Etli Kuru Erik Yemeği	Çorum	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
14.Gerdan Tatlı Yemeği	Çorum	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
15.Livik	Çorum	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
16.Yırtma	Çorum ve İlçeleri	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
17.Kurutulmuş Kavun Kabuğu Yemeği	Lâçin	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
18.Kabak Bastılı	Çorum	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
19.Söbelek Dolması	Kargı	Yemekler ve Çorbalar	Mahreç
20.Acı Su Çöreği	Kargı	Fırıncılık ve pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar	Mahreç
21.Haliva	Çorum	Fırıncılık ve pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar	Mahreç
22.Şekerleme	Çorum	Fırıncılık ve pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar	Mahreç
23.Teltel	Çorum	Fırıncılık ve pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar	Mahreç
24.Malak	Kargı ve Uğurludağ	Fırıncılık ve pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar	Mahreç

Hitit Mutfağı (Deneysel) Ürünlerinin, Çorum Gastronomisi Açısından Kullanımı

Bryce (2002), Karauğuz (2006), Ünal (2007), Brandu ve Schickert (2011) ve Albayrak vd. (2008) tarafından hazırlanan eserler, çalışmanın bu bölümünün bulgularına dayanak noktasını oluşturmuştur. Bu doğrultuda, Hitit metinlerinden yola çıkılarak hazırlanan eserlerde yer alan ekmekler ve et yemekleri tarifleri, uygulamaları incelenmiş; Çorum’da gastronomi turizmi kapsamında değerlendirilebilecek 17 çeşit ekmek ve 10 çeşit et yemeği belirlenmiştir.

Bu noktada, ilgili çalışmalardan tespiti yapılan ekmek ve yemek isimlerinin, yapımlarında kullanılan malzemelere veya metinlerdeki anlatıma göre verildiğini belirtmek gerekmektedir. Çünkü Hititlere ilişkin elde edilen bulgularda yemek isimlerine rastlanmamıştır. Arkeolojik metinlerde, yemeklerin ve ekmeklerin yapımında kullanılan malzemeler verilmiş, sunum ve ritüeller anlatılmıştır.

Dolayısıyla, bu konuda yapılan çalışmalarda da belirtildiği gibi, Hitit Mutfağı’na ilişkin ürünler, tariflerden esinlenerek yapıldığı için, deneysel olarak adlandırılmaktadır. Hitit metinlerinde geçen bazı ekmeklerin Çorum’da bir turizm işletmesinde, gelen yerli ve yabancı misafirlere kahvaltı büfesi için hazırlandığı ve de zaman zaman il protokolünün talebi veya özel etkinliklerde de Hitit ekmekleri ve yemeklerinden örneklerin hazırlanıp sunulduğu dikkate alındığında; deneysel arkeolojik Hitit mutfağı yiyeceklerinin, gastronomik bir ürün olarak değerlendirilip pazara sunulmasının faydalı olacağı açıktır.

Tablo 4: Çorum’da Gastronomik Değer Oluşturabilecek Hitit Mutfağı Örnekleri

Ürün Grubu	Ürün Adı	Ürün Açıklaması (özet)
EKMEKLER	1. NINDA IM-ZA	Tam buğday unu, arpa veya ikisini karışımı ile yapılan ekşi mayalı hamurdan yapılmakta
	2. NINDA MARRU	Arpa ezmesiyle yapılan, mayası fazla, acımsı tadı olan
	3. PARAPRİ	Tam buğday unu ya da arpa unu, haşlanmış ve ezilmiş kuru fasulyenin doğal maya ile yoğrulmasıyla yapılmakta
	4. MULATİ	Nemli (taze, yeni çekilmiş) tam buğday unundan ya da arpa ezmesinden, mayalı ya da mayasız hamurla, tatlı (bal veya pekmez katılarak) ya da tuzsuz da yapılmakta
	5. NINDA. GUR. RA	Adaklık, kalın (somun benzeri) ekmek. Farklı unlardan (buğday, arpa ya da karışık), farklı yağlar (zeytinyağı, kuyruk/iç yağ) ve farklı katkı malzemeleri (incir, peynir, bal, pekmez) katılarak; tatlı veya tuzlu olarak yapılan, ritüele göre farklı isimler ve şekillerde pişirilip sunulmakta.
	6. NINDA. TU	Bir çeşit ‘ekmek bulamaç’ı ya da pudingi olarak da adlandırılabilir. Tam buğday ya da arpa ununun su ile ezilip pişirilmesi, bulamaç kıvamında sunulmasıdır.
	7. NINDA. SIG	İnce/yufka ekmek formunda, tam buğday unu veya arpa unundan yapılmakta. Bazen peynir katkılı olarak da hamur hazırlanmaktadır.
	8. NINDA PURPURA	Tam buğday ya da arpa unundan yapılan basit hamurun, küçük toplar şeklide pişirilmesidir.
	9. NINDA. KU	Tam buğday, arpa ya da her ikisinin karışımı ile elde edilen unlar ile arpa ezmesi ile de yapılabilen, hamuruna bal veya pekmez eklenerek pişirilen tatlı ekmek.
	10. İDURİ	Tam buğday unu ve/veya arpa ezmesi ile mayalı veya mayasız hamurdan yapılan, bazen de hamura koyun iç yağı katılarak pişirilen ekmek.
	11. NAHHİTİ	Tam buğday, arpa veya ikisinin karışımı ile hazırlanan mayalı veya mayasız hamurun üzerine ay, yıldız gibi şekillerin de yapılabildiği, piştikten sonra da üzerine incir, kuru üzüm ve değişik meyvelerin serpiştirildiği ekmek.
	12. HARZAZ/SU (PARSAİ)	NINDA.GUR.RA, NINDA.KU ekmeleri ya da bu ekmeklerin hazırlanışında hamurun içerisine koyun peyniri katılarak pişirilen ekmeklerin; küçük parçalara ayrılarak, üzerine soğuk veya sıcak zeytinyağının gezdirilerek sunulduğu ekmek
	13. NINDA. İ.E.DE.A	NINDA.GUR.RA veya NINDA.KU ekmekleri elle küçük parçalara bölünür, koyun iç yağı ile iyi ce yoğrulur ve bir kap içerisinde fırında pişirilir. Bir çeşit yağlı ekmek/börek.
	14. NINDA LÂL	Tam buğday unu ve/veya arpa unları, bal ile yoğrulur, mayalı ya da mayasız hamurdan ekmek pişirilir, üzerine bal dökülerek sunulur. Bir çeşit ballı ekmek.
	15. NINDA. LÂL. GESTİN. KU	Tam buğday unu ve/veya arpa unları, bal ile yoğrularak, mayalı/mayasız hamur hazırlanır. Dinlendirilir. Daha sonra haşhaş ilave edilerek tekrar yoğrulur. Pişirilir. Balla karıştırılmış şarap (ya da şıra), pişmiş bütün ya da parçalanmış ekmeğin üzerine dökülerek sunulur.
	16. NINDA. LÂL. GU. TUR	Tam buğday unu, haşlanmış bezelye ve bal yoğrulur, mayalı veya mayasız hamur hazırlanır, dinlenmeye bırakılır. Sonra çeşitli şekiller verilerek pişirilir, üzerine bal dökülerek sunulur.
	17. NINDA. LÂL. GU. GAL. GAL	Tam buğday unu, haşlanmış kuru bakla ve bal birlikte yoğrulur, mayalı ya da mayasız hamur elde edilir. Dinlendirilir, çeşitli şekiller verilerek pişirilir, üzerine bal dökülerek sunulur.
ET YEMEKLERİ	1. HAPPENA/HAPPİNA	Koyun but eti, incik, koyun boynu ve koyun yağı pişirilir (bir kapta ya da şişte). Üzerine bal ve zeytinyağı karışımı sos dökülüp tüketilir.
	2. KARİYA	Koyun ciğeri ve koyun yüreği tuzlanır, unlanır, kızartılıp pişirilerek tüketilir.
	3. KİSTANZİYA	Yağlı koyun eti, şarabın (isteğe göre sirkenin) içinde birkaç saat terbiye edilir; toprak bir kapta, ızgara veya şişte pişirilerek tüketilir.
	4. WESTARA	Keçi ciğeri, yüreği ve boynu parçalanır, şişe takılır, ateş üzerinde pişirilir, NINDA.SIG ekmeği üzerine konularak tüketilir.
	5. ZASHAİ	Kurban olarak kesilen bir hayvanın 9 parçası (yüreği, karaciğeri, akciğeri, dalak, böbrek, et, incik, kulak ve ayak) temizlenir, doğranır, tuzlanıp, şişe dizilir, ateş üzerinde pişirilerek tüketilir.
	6. ZALPA	Koyun ciğeri ve koyun yüreği tuzlanır, ayrı ayrı ızgara yöntemi pişirilir. Koyun budu (şişek veya kapak) ortası oyulur, açılır. Çıkan parçalar ve orta yağlı koyun eti birlikte ızgara veya açık ateşte pişirilir. Pişirilen ciğer ve yürek kuşbaşı doğranır, ayıklanmış nar taneleri ile kızartılan et parçalarıyla but yarmasının içine doldurulur. Ağzı dikilir, fırında veya kalın bir dala geçirilerek ateş üzerinde çevrilerek pişirilir ve tüketilir.
	7. NEŞA	Koyun ciğeri ve koyun yüreği açık ateşte pişirilir. NINDA.SIG ekmeği dilimlenir veya parçalanır, üzerine hafifçe un serpiştirilir. Ciğer ve yürek üstüne konulur ve tüketilir.
	8. DUSGARATİ	Koyun etinin kuşbaşı doğrandıktan sonra, kavrulan tam buğday ununa bulanıp, eritilmiş koyun yağında (iç yağ) kızartılarak pişirilir ve tüketilir.
	9. SARKU	Koyun karaciğeri, dalağı ve yüreği temizlenir, üzerleri bıçakla çizikler atılarak tuzlanır ve açık ateşte kızartılarak tüketilir.
	10. ESRİ/KİZZUWATNA	Koyun budu (şişek-iç kapak) etinin ortası oyularak açılır. Çıkan et parçaları taşla ezilir veya zırhla çekilir. Koyun iç yağı da aynı işleme tabi tutulur. Zırhlanmış/ezilmiş et ve koyun yağı, 2 adet narın taneleri, kuru ekmek kırıntıları, yumurta ve yağ bir kapta karıştırılır, yoğrulur. İç kapak etinin içine bu karışım doldurulur. Ağzı dikilir, kızdırılmış ve küllerinden temizlenmiş bir fırında ya da bir dala geçirilerek kor haline gelmiş ateş üstünde çevrilerek yaklaşık 3 saat pişirilir (çevirme-pişirme esnasında ara ara yağlanır) ve tüketilir.

Çorum Mutfak Kültürünün Karakteristik Yapısı

Çorum’un bereketli toprakları ve ürün çeşitliliği ile yüzyıllardır bilinen genel karakteristiği; kendine yeten, çevre şehir ve bölgeleri de besleyen bir tarımsal şehir olduğudur. Bu durumu antik çağlardan beri bölgede hüküm sürmüş tüm devletlerin kayıtlarından da anlamak mümkündür. Çorum’un bu özelliği, Orta Asya’dan Balkanlara, Kafkaslara ve hatta Orta Doğu Bölgeleri ile Anadolu’nun birçok bölgesinden göç almasına, mecburi iskânlara ev sahipliği yapmasına da yol açmıştır.

Bu kültürel çeşitlilik de yerel mutfağına yansımıştır. Yemeklerinde daha çok tahılların (başta buğday), etlerin (koyun ağırlıklı), süt ürünleri ve pekmezin yoğun kullanımı dikkate alındığında Çorum mutfak kültürünün, Türk mutfak kültürünü zengin ve özgün bir biçimde yansıtan bir karakterinin olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Pişirme yöntem ve teknikleri (suda, yağda, fırında; haşlama, kızartma, ızgara gibi), kullanılan araç gereçleri (toprak ve bakır kaplar ağırlıklı) ile zengin mutfak ağzı da bu durumu ortaya koymaktadır. Çorum ağzında mutfakla ilgili sözcüklerin çokluğu, zengin bir mutfak kültürünün de varlığını göstermektedir.

Örneğin; az pişmiş sebze yemeğine ‘tatavı’, pişmek üzere olan yemeğe ‘alaçiğ’, çok piştiği için lapa durumuna gelmiş yemeğe ‘herse’ denmesinin yanında, Çorum ağzında; yemek, mutfak ve üretim kültürüyle ilgili toplam 797 kelimenin varlığı (Tablo 5), bu zenginliğin açık bir göstergesidir (Gösterir, 2012).

Harf	Kelime Sayısı	Harf	Kelime Sayısı	Harf	Kelime Sayısı
A	46	I	3	R	-
B	54	İ	15	S	82
C	11	J	-	Ş	9
Ç	39	K	92	T	47
D	43	L	5	U	5
E	24	M	31	Ü	6
F	6	N	1	V	2
G	54	O	9	Y	45
Ğ	-	Ö	8	Z	11
H	28	P	21	TOPLAM	797

Kaynak: Gösterir (2012) verileri esas alınarak yazar tarafından düzenlenmiştir.

Coğrafi ve iklimsel yapının doğal bir sonucu olan ikiye bölünmüşlük (güney-kuzey/Karadeniz-İç Anadolu), mutfak kültürüne de yansımış; yetişen ürünler, yapılan yiyecek içecekler, kullanılan malzemeler, kışlık hazırlıklar, yöresel ağızlar ve ritüeller de çeşitlilik ve zenginlik oluşturmuştur (Solak, 2012; Kaya, 2012).

Şehirde geniş bir yay olarak kıvrılan Kızılırmak nehrine ve burada avlanan balıklar olmasına karşın, yerel mutfak kültüründe balıkla ilgili hiçbir yemek ya da yiyeceğin kayıtlarda geçmemesi, yerel halkın da yemek yapımında faydalandığı kaynak olarak göstermemesi; hem Türk mutfak kültürü ile hem de nehrin kirli-sağlıksız olarak kabul edilen suları ile ilişkilendirilebilecek ilginç bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ayrıca; kümes ve av hayvanları kullanılarak hazırlanan yok denecek kadar az yemeğin varlığı da, bölgenin mutfak karakterinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Turizm ve gastronomi alanındaki potansiyelini henüz ürüne dönüştürememiş, turizm pazarına sunamamış olan Çorum’un mutfak kültürüne ve gastronomi potansiyeline odaklanan bu araştırma çalışması bulgularına dayalı olarak, elde edilen sonuçları özetlediğimizde;

Çorum mutfak kültürü karakteristiğinin, ana hatları ile Türk mutfak kültürünü yansıttığı gibi farklı bölge ve ülkelerden yöreye yerleşenlerin beraberlerinde getirdikleri mutfak kültüründen de izler taşıdığı,

Yemek çeşitlerinin, sırasıyla; hamur işleri, tatlılar, sebze ve ot yemekleri, kırmızı et yemekleri ile aş’lar (çorbalar) türünde dağılım gösterdiği, balık özelinde, su ürünlerinin kullanımının olmadığı, kümes ve av hayvanlarına dayalı yemeklerin çok az olduğu;

Çorum’un, coğrafi işaret tescili almış 3 ürünü ile coğrafi işaret tescil başvurusu yapılmış 2 ürünün de gastronomik öge olduğu; coğrafi işaret tescil başvurusu yapılabilecek nitelikte yirmiden fazla (yirmi dört) gastronomik ürünün bulunduğu;

Bölgede uzun yıllar hüküm sürmüş antik Hitit uygarlığının mutfak kültürünün, deneysel mutfak ürünleri olarak değerlendirilerek, şehrin gastronomi ve turizm kimliğinin önemli bir parçası olarak kullanılabileceği görülmüştür.

Çorum’un mutfak kültürü ve gastronomisinin tam olarak ortaya konulmasına yönelik, başta envanter çalışmaları olmak üzere; ürün geliştirme, pazarlama ve satış çalışmalarının yanında; yöresel mutfak eğitimleri yolu ile şehrin gastronomi ürünlerinin yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılması, yöresel yemeklerin hazırlanıp sunulduğu işletmelerin oluşturulması, öne çıkarılacak gastronomi ürünlerinin şehirdeki yiyecek içecek işletmeleri menülerinde yer alması, gastronomik coğrafi işaret potansiyeli taşıyan ürünlerin tespiti ve tescil başvurularının yapılması gibi çalışmalara ağırlık verilmesi halinde, şehrin hem turizm hem de gastronomi alanında önemli kazanımlar elde edeceği öngörülmektedir.

Şehrin turizm paydaşlarının, bu amaçla bir araya gelerek; ilgili çalışmalara her türlü desteği vermeleri, şehrin mutfak kültürünü, gastronomi alanında marka değeri oluşturacak bir yapıya dönüştürme çalışmalarında aktif rol almaları önemle tavsiye edilmektedir.

Yapılacak yiyecek grupları, yiyecekler, içecekler, menüler ve ziyaretçi görüşleri odaklı çalışmalar ile Çorum’un mutfak kültürü ve gastronomisine farklı açılardan katkıda bulunulacağı öngörülmekte ve konuya ilgi duyan araştırmacılara önerilmektedir.

KAYNAKÇA

Albayrak, A., Solak, Ü. M. ve Uhri, A. (2008). Deneysel Bir Arkeoloji Çalışması Olarak Hitit Mutfağı, (1.Baskı), A. N. Aras (Ed.), İstanbul: Metro Kültür Yayınları – 2.

Altunışık, R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S. ve Yıldırım, E. (2007). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı, (5.Baskı), Sakarya: Sakarya Yayıncılık.

Brandau, B. ve Schickert, H. (2011). Hititler: Bilinmeyen Bir Dünya İmparatorluğu, (3.Baskı), Çeviren: Nazife Mertoğlu, Ankara: Arkadaş Yayınevi.

Bryce, T. (2002). Hitit Dünyasında Yaşam ve Toplum, Çeviren: Müfit Günay, Ankara: Dost Kitabevi.

Çağlı, I. B. (2012). Türkiye’de yerel kültürün turizm odaklı kalkınmadaki rolü: Gastronomi turizmi örneği (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, Fen Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Çorum Mutfağına Güzelleme (2012). Çorum Valiliği, A. N. Aras (Ed.), İstanbul: Metro Kültür Yayınları – 4.

Demirel, E. (2012). Çorum: İç Anadolu’nun Gizli Bahçesi. İçinde: N. Aras (Ed.), Çorum Mutfağına Güzelleme, İstanbul: Metro Kültür Yayınları-4, ss. 35-41.

Dinçer İstanbullu, F., Uğurlu, K. ve Çakmak, T. F. (2014). Ekoturizm ve Gastronomi Turizminin Destinasyon Pazarlamasına Etkisi: Çorum Örneği, Eko-Gastronomi Dergisi, 1 (1), 16, 19-35.

Gastro Tourism (2014). Retrieved from http://www.travel-industry-dictionary.com/, Erişim Tarihi:08 Ağustos 2019

Gösterir, İ. (2012). Çorum Ağzında Yemek, Mutfak, Üretim Kültürü. İçinde: N. Aras (Ed.), Çorum Mutfağına Güzelleme, İstanbul: Metro Kültür Yayınları-4, ss. 57-83.

Gürçayır, S. (2013). Yemek Nostaljisi: Tadı Damakta Kalan Tatlar ve Geleneğin Dönüşümü. Özünel, Ö. E. ve Tunsu, N. (Ed.), Aynı Tadı Paylaşmak: Türkiye – Romanya Geleneksel Ortak Mutfağı Calıştay Bildirileri Kitabı içinde (s. 47-52). Ankara: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Yayınları.

Kadıoğlu Çevik, N. (2010). Ortak Gelenekleriyle Türk ve Makedon Mutfak Kültürü. Kalpaklı, M., Oğuz, Ö., Koneska, E. ve Sönmez Demirkol, N. (Ed.), Aynı Tadı Paylaşmak: Türkiye ve Makedonya Geleneksel Ortak Mutfağı Calıştay Bildirileri Kitabı içinde (s.79-99). Ankara: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Yayınları.

Karasar, N. (2010). Bilimsel Araştırma Yöntemi, (21.Baskı), Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

Karauğuz, G. (2006). Hititler Dönemi’nde Anadolu’da Ekmek, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Kaya, G. (2012). Çorum Yöresel Mutfağının Geleneksel Yapısı. İçinde: N. Aras (Ed.), Çorum Mutfağına Güzelleme, İstanbul: Metro Kültür Yayınları-4, ss. 87-149.

Kement, Ü. ve Başar, B. (2016, Nisan). Çorum İlinde Hitit Mutfağının Gastronomi Turizmi Açısından Değerlendirilmesi, Uluslararası Bütün Yönleriyle Çorum Sempozyumu, Çorum (ss.159-173).

Kivela, J.J. and Crotts, J.C. (2006). Tourism and gastronomy: Gastronomy’s influence on how tourist’s experience a destination, Journal of Hospitality & Tourism Research, Vol:30, No:3, 354-377.

Maviş, F. (2005). Mönü planlama tekniği, No: 1614, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.

Oğuz, M. Ö. ve Keskin, S. (2005). 2005 Yılında Çorum’dan Derlenen İmgesel Yemekler, Ankara: Hitit Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Halk Bilimi Topluluğu Yayını.

Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı (2019). Çorum İl Strateji Planı 2018-2023, [URL: http://www.oka.org.tr/Documents/Corum%20Il%20Strateji%20Plani.pdf], Erişim Tarihi:2 Mart 2019

Richards, G. (2002). Gastronomy: An essential ingredient in tourism production and consumption? In A.M. Hjalager & G. Richards (Eds.), Tourism and gastronomy (pp. 3-20). London: Routledge.

Scarpato, R. (2002). Sustainable Gastronomy as a Tourist Products. In A. Hjalager & G. Richards, G. (Eds.), Tourism and gastronomy (pp. 51-70). London: Routledge.

Sevinç, E. K. (2012). Çorum’da Lezzet Serüveni. İçinde: N. Aras (Ed.), Çorum Mutfağına Güzelleme, İstanbul: Metro Kültür Yayınları-4, ss. 52-55.

Solak, Ü. M. (2012). Çorum Yöresel Mutfağının Geleneksel Yapısı. İçinde: N. Aras (Ed.), Çorum Mutfağına Güzelleme, İstanbul: Metro Kültür Yayınları-4, ss. 87-149.

Şahin, S. Z. (2016). Turizmde gastronominin ürün çeşitlendirme stratejisi olarak kullanımı: Hatay örneği (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara.

Timothy, D.J. and Boyd, S.W. (2003). Heritage tourism, First Editon, England: Pearson Education Limited.

TURSAB (2015). Gastronomi turizmi raporu, AR-GE Departmanı, https://www.tursab.org.tr/sektorel-raporlar , Erişim Tarihi:06 Temmuz 2019.

Türk Dil Kurumu (2019). Kültür, https://sozluk.gov.tr/ , Erişim Tarihi:2 Ağustos 2019

Türk Patent ve Marka Kurumu (2019). Coğrafi İşaretler Portalı Veri Tabanı, https://www.ci.gov.tr/veri-tabani , Erişim Tarihi: 11 Temmuz 2019

Ünal, A. (2007). Anadolu’nun En Eski Yemekleri: Hititler ve Çağdaşı Toplumlarda Mutfak Kültürü, (1.Baskı), İstanbul: Homer Kitabevi ve Yayıncılık Ltd. Şti.

Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, (8.Baskı), Ankara: Seçkin Yayınları.

Yüncü, H. R. (2010) Sürdürülebilir turizm açısından gastronomi turizmi ve Perşembe yaylası, Editör: Salim Şengel, 10. Aybastı-Kabataş Kurultay Kitapçığı, s.27-34, Ankara.

Has aşçıbaşı Ahmet ÖZDEMİR olarak kaynak gördüğüm:

Sn. Salih Zeki ŞAHİN 'e ilgili "Çorum Mutfağının Gastronomi Turizmi Potansiyeli" isimli akademik çalışmaları için yürekten teşekkür eder mesleki yaşamlarında başarılar dilerim. Profesyonel mutfaklarda, ilgili araştırmalarda ve gastronomi dünyasında ihtiyacı olanlar tarafından mutlaka örnek olarak dikkate alınacaktır.

Profesyonel mutfaklarda belirtilen makaleleride inceleyebilirsiniz;

Aşçılık kariyerinizde mutlaka yardımcı olacak makalelerden bazıları Mutfak Planlaması Nedir, Mutfak Üniteleri Nelerdir, Mutfak Tasarımı Nasıl Yapılır, Pişirme Ekipmanları, Mutfak Organizasyonu, Mutfak Çalışanlarının Özellikleri, Mutfak Çeşitleri Nelerdir, Bıçak Çeşitleri Nelerdir, Mutfak Yönetiminde Verimlilik Nedir, Mutfak Eğitimi, Mutfak Bölümleri Nelerdir, Yaşayan Mutfaklar, Endüstriyel Mutfak Planlanması, HACCP Nedir, Yiyecek–İçecek Departmanı Organizasyon Şeması Nedir?

Has Aşçıbaşı Ahmet Özdemir Olarak Yurt İçinde Ve Yurt Dışında İhtiyac Duyan Kişi Ve Kurumlara;

Yiyecek ve içecek alanlarında restoran ve konaklama ve işletmelerine belirtilen konularda Osmanlı ve Türk mutfağı, Osmanlı saray mutfağı, Eski İstanbul mutfağı, Anadolu halk mutfağı, Akdeniz mutfağı, menü planlama, konsept belirleme, mesleki eğitim alanlarında uluslararası konumda;

Yiyecek ve içecek danışmanlığı, mutfak danışmanlığı, işletmeci körlüğü, Yeni Restoran Açarken Nelere Dikkat Etmeliyim?, Kesin Başarı İçin Restoran Danışmanlığı Almalımıyım?, Menü Danışmanlığı, Restoran Yönetimi, Gastronomi Danışmanlığı, konsept danışmalığı, Şehrin En İyi Restoranlarına Nasıl Sahip Olabilirim? Restoran projeleri, Yeni Restoran Açmak İsteyenlerin En Çok Sorduğu Sorular?, Kalıcı Bir Restoran Sahibi Olabilmek İçin Dikkat !!! Gastronomi sektöründe Restoran Konsept Tasarımı ve Danışmanlığı, Örnek Restoranlar, Restoran Menüleri, Menü Çeşitleri, Menü Planlaması, Menü Analizi, Menü Yönetimi konularında mesleki eğitim ve danışmanlık hizmetleri vermekteyim. İlgili projeler için mesleki bilgilerime ihtiyac duyan kişi ve kurumlar Türkiye saati ile sabah 10:00 ila aksam 22:00 saatleri arasında tarafım ile İLETİŞİM bilgilerimden bağlantıya geçebilirler...